ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΙΣ ΓΟΝΙΔΙΑΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΓΟΝΙΔΙΑΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ
Κ ΚΟΥΖΗ ΚΟΛΙΑΚΟΥ
ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΑΠΘ
Σημαντικές εξελίξεις και νέες προοπτικές ανοίγονται σήμερα για τη γονιδιακή θεραπεία κληρονομικών ασθενειών του αίματος χρησιμοποιώντας τα βλαστοκύτταρα του ίδιου του ασθενή. Η γονιδιακή θεραπεία έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα σε μονογονιδιακές παθήσεις.
Για περισσότερα από 30 χρόνια οι γονιδιακές θεραπείες δοκιμάζονται και βελτιώνονται, έχοντας φτάσει σε σημαντικό βαθμό ασφάλειας. Σήμερα χρησιμοποιούνται τα αυτόλογα βλαστοκύτταρα του ασθενή, στα οποία εισέρχονται τα φυσιολογικά γονίδια και επαναχορηγούνται χωρίς άλλη συνοδό θεραπεία. Η μέθοδος αυτή έρχεται να αντικαταστήσει την αλλογενή χρήση βλαστοκυττάρων, κατά την οποία χρησιμοποιούνταν όχι απόλυτα ιστοσυμβατά βλαστοκύτταρα , τα οποία θεραπεύονταν γονιδιακά, αλλά για να γίνουν αποδεκτά από τον οργανισμό έπρεπε να προηγηθεί ισχυρή χημειοθεραπεία και στη συνέχεια ανοσοκαταστολή για να μην απορριφτούν. Μια τόσο σοβαρή θεραπεία βρίσκονταν κάτω από το διαρκή φόβο της απόρριψης του μοσχεύματος. Από το Boston Children’s Hospital και τον καθηγητή George Daley δόθηκαν στη δημοσιότητα οι παρακάτω σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τις γονιδιακές θεραπείες.
Α. Μεσογειακή αναιμία
Μέχρι σήμερα η θεραπεία της μεσογειακής αναιμίας ήταν οι συνεχείς μεταγγίσεις αίματος οι οποίες φόρτωναν τον οργανισμό με μεγάλες ποσότητες σιδήρου και οδηγούσαν τα όργανα σε ανεπάρκεια.
Σε 13 ασθενείς με μεσογειακή αναιμία εφαρμόστηκε η γονιδιακή θεραπεία στα βλαστοκύτταρα τους με τη χρήση λεντοϊών, τα οποία στη συνέχεια επαναχορηγήθηκαν. Οι 5 εκ των 13 ασθενών παραμένουν χωρίς μεταγγίσεις και οι 8 κάνουν λιγότερες από τις μισές. Αυτό οφείλεται στο ότι στους ασθενείς αυτούς πιθανόν να αντικαταστάθηκε με το υγιές γονίδιο ένα μέρος του μυελού, το οποίο δεν επαρκεί για την πλήρη φυσιολογική αιμοποίηση. Αλλά η ελάττωση των μεταγγίσεων κάτω του μισού είναι σημαντική βοήθεια προς τους ασθενείς.
Β. Βαρά συνδυασμένη ανοσοανεπάρκεια
Τα παιδιά που γεννιούνται με την ανωτέρω γονιδιακή βλάβη είναι τόσο ευπρόσβλητα στους λοιμογόνους παράγοντες ώστε αναγκάζονται να ζουν σε αποστειρωμένους και απομονωμένους θαλάμους για να προστατεύονται από τα μικρόβια. Η γονιδιακή θεραπεία έχει εφαρμοστεί σε 9 ασθενείς με τη χρήση λεντοϊών. Οι δύο εξ αυτών με τη μεγαλύτερη διάρκεια θεραπείας εμφανίζουν φυσιολογικό αριθμό λεμφοκυττάρων με διορθωμένα γονίδια, φυσιολογική παραγωγή ανοσοσφαιρινών και φυσιολογική απάντηση στα εμβόλια. Οι υπόλοιποι πλέον πρόσφατοι ασθενείς βρίσκονται υπό παρακολούθηση.
Γ. Σύνδρομο Wiskott-Aldrich
Το σύνδρομο αυτό, ιδιαίτερα σπάνιο, εμφανίζεται μόνο σε αγόρια και εκδηλώνεται με διαταραχές της πήξης του. Οι ασθενείς έχουν χαμηλό αριθμό αιμοπεταλίων, εμφανίζουν συχνές λοιμώξεις, μώλωπες, αιμορραγίες, έκζεμα και συχνά εμφανίζουν αυτοάνοσα νοσήματα και καρκίνο.
Η γονιδιακή θεραπεία εφαρμόστηκε σε 8 παιδιά, τα οποία βρίσκονται υπό παρακολούθηση τα τελευταία 3,3 χρόνια κατά μέσο όρο (0.1-5.4 χρόνια). Δεν παρατηρήθηκαν παρενέργειες της θεραπείας, έξι ασθενείς δύο χρόνια μετά τη θεραπεία παρουσίασαν σημαντική πτώση του αριθμού των λοιμώξεων και των αιμορραγιών συγκριτικά με την προ θεραπείας κατάσταση. Οι ασθενείς επίσης διέκοψαν την προληπτική χρήση κάποιων φαρμάκων, χωρίς καμία επιπλοκή. 4 ασθενείς δεν λαμβάνουν ανοσοσφαιρίνες και από αυτούς οι δύο ανέπτυξαν αντισώματα σε εμβόλια. Το έκζεμα εξαφανίστηκε στους 4 ασθενείς και παραμένει σε ήπια μορφή σε δύο.
Οι θεράποντες ιατροί επισημαίνουν ότι μετά τη γονιδιακή θεραπεία δεν παρατηρήθηκε καμία παρενέργεια, ούτε εμπλοκή των λεντοϊών με πρωτοογκογονίδια, η μέθοδος θεωρήθηκε ασφαλής, αλλά η παρακολούθηση των ασθενών συνεχίζεται
Εμπειρία
Στις πρώτες γονιδιακές θεραπείες χρησιμοποιήθηκαν αδενοϊοί για τη μεταφορά των υγιών γονιδίων στο γενετικό υλικό των ασθενών. Οι ιοί αυτοί προκάλεσαν λόγω των συνεχών ανακαλλιεργειών λοιμώξεις και δεν μπόρεσαν να ενσωματώσουν τα υγιή γονίδια στον πυρήνα των βλαστοκυττάρων των ασθενών.
Για το λόγο αυτόν αντικαταστάθηκαν από τους ρετροϊούς έως ότου διαπιστωθεί ότι οι ιοί αυτοί ενσωματώνονταν κοντά στα πρωτοογκογονίδια και εμφανίστηκαν περιπτώσεις λευχαιμίας στους γονιδιακά θεραπευθέντες ασθενείς. Δεν υπάρχει σαφής εξήγηση της προτίμησης των ρετροϊών να ενσωματώνονται σε περιοχές πρωτοογκογονιδίων, ο κίνδυνος όμως εμφάνισης της λευχαιμίας σε ποσοστό 25% προβλημάτισε τη συνέχιση της χρήσης αυτού του τύπου των ιών.
Με βάση την προηγούμενη εμπειρία σήμερα χρησιμοποιούνται ιοί του τύπου των λεντοϊών, οι οποίοι όχι μόνο έχουν μικρότερο ρίσκο (δεν ενσωματώνονται σε περιοχές πρωτοογκογονιδίων) αλλά έχουν την ικανότητα να ενσωματώνονται σε περισσότερα κύτταρα τα οποία μετατρέπουν σε υγιή με αποτέλεσμα πολύ καλύτερο θεραπευτικό αποτέλεσμα.
Τελευταία επίσης χρησιμοποιείται συνδυασμός ιών και πλασμιδίων με καλύτερο θεραπευτικό αποτέλεσμα.
Οι νέες γονιδιακές θεραπείες φαίνονται σήμερα ασφαλέστερες και δεν έχουν αναφερθεί περιπτώσεις καρκινογένεσης. Επειδή όμως η ενσωμάτωση του ιού είναι τυχαία δεν αποκλείεται αυτή να γίνει σε περιοχή ογκογονιδίων και για το λόγο αυτό ο κίνδυνος εμφάνισης καρκίνου ακόμα και με τη χρήση των λεντοϊών δεν έχει εκλείψει. Αυτός είναι ο λόγος όπου το FDA χρειάζεται 15 χρόνια παρακολούθησης των ασθενών για να καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα και να ανάψει το πράσινο φως για μαζικές γονιδιακές θεραπείες. Μέχρι σήμερα υπάρχουν καταγεγραμμένα αποτελέσματα για 5 χρόνια και νέοι ασθενείς εντάσσονται στα προγράμματα γονιδιακών θεραπειών. Η ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και αποτελεσματικότητας θα αποτελέσει την απάντηση στο μέλλον για το ποια γονιδιακή θεραπεία θα είναι περισσότερο αποτελεσματική, αλλά εν τω μεταξύ προκύπτουν νέοι τρόποι μεταφοράς υγιών γονιδίων μέσα στα κύτταρα πέραν των ιών, οπότε η αξιολόγηση συνεχίζεται.